Başlığa bakıp şaşıranlarınız olacaktır eminim ki; Boris Vian dinlemek! 39 yıllık kısa ömrüne çok iş sığdırmayı başaran Vian'ın müthiş kitaplarını duymayan yoktur. Okuyan ise sanırım biraz daha azdır. Okuyup anlayan, anlamaya çalışan ise daha da az olabilir. Anlamak derken, üzerinde kafa patlatmaktan bahsediyorum. Kitap okumak böyle bir şeydir ya işte. Okursunuz geçersiniz veya okursunuz sonra bir daha okursunuz, biraz ilerlersiniz, sonra dönersiniz. Bu döngüde kelimeler daha da anlamlı hale gelir. Yavaş yavaş sorgulamalar başlar. Sonra başka kitaplara göz atmak gerekir. Arkasından aynı satırlara geri dönmek. Kısacık bir kitabı bitirene kadar yüzlerce sayfa okumuşsunuzdur.
Benim Boris Vian'la tanışmam nasıl oldu hatırlamıyorum. Herhalde okuldayken gördüğümüz Fransızca edebiyat derslerinde olabilir. Sonra üniversite zamanında tekrar döndüm Vian'a. Bu kez romanların arkasındaki temellere bakmak, onları anlamak istiyordum. Bu dönemde internet ortalarda olmadığından -daha doğrusu ortalarda olmasına rağmen bilgisel zenginlik yoktu- bir konuda araştırma yapmak için klasik yöntemlere başvurmak gerekiyordu. Kitaplar ve ansiklopediler. Ben yaşlardakiler için ansiklopedinin önemi büyüktür. En büyük bilgi kaynağı onlardı. Hatta gazeteler ansiklopedi vermek için birbirleri ile yarışırlardı. Bilmem kaç kupon biriktirip, ansiklopedi ciltlerini alırdınız. Ansiklopedi derken, öyle üç beş cilt değil, 15-20 hatta daha fazla ciltten bahsediyorum. Herkesin evinde kendi imkanı ölçüsünde öyle veya böyle edinilmiş ansiklopediler vardı. Haliyle kitaplıklar vardı. Bugünkü gibi salonda masa üstlerinde süs niyetine duran az yazılı bol resimli kitaplar ise daha ortalıklarda yoktu. O zamanlar kitaplıkların doğal süsleriydi ansiklopediler. Bazıları için ise gerçek bilgi kaynaklarıydı. Sanırım zihniyetler pek değişmiyor sadece araçlar değişiyor. Bu arada konuyla ilgili aylar önce burada biraz karalama yapmıştım.
Ansiklopedilerden faydalanan insanlar zaman içerisinde ansiklopedilerin kendi arasında farklılıklarını görmeye başlar. Ülkemizde en popüler olan ansiklopediler Larousse ve Britannica olmuştur hep. Örneğin Vian'a baktığınızda haliyle Fransız kaynaklarında çok daha zengin bir içerik bulabilmeniz mümkündü. Bugün internette çok farklı değil (hemen Wikipedia demeyin, o da anglo-sakson kökenli ne de olsa) Ancak 1990'larda Fransızca daha yaygın, daha saygın bir dildi. Bugün ise İngilizce karşısında ne yazık ki, eskisinden daha kötü durumda. Bunun sosyo-kültürel bir sürü sebebi var, şimdi bunları tartışmaya gerek yok sanırım.<
Nerede kalmıştık. Ah evet, Vian.
Fransızların Pataphysique dedikleri dilimize muhtemelen Patafizik olarak çevrilen terim ile yolumuza devam edelim. Öbür türlü Vian'ı dinlemek konusundan uzaklaşmak bir yana asla asıl konuya gelemeyebilirim. Ancak kısaca Patafiziğin ne olduğuna bir bakalım. Çok temel anlatımla, resimsel çözümlerin bilimidir, örneğin bir nesneyi onun fiziksel özellikleri ile değil, diğerlerinden farklılıklarını sembolize ederek anlatmaya çalışır. Patafizik ilk adımda edebiyatı etkiledi ki, Vian'da bu gruptadır. 1960'larda ise popüler kültüre önemli yansımaları oldu. Müzik alanında John Cage bu yansımaları görebildiğimiz bir isim. John Cage, hatırlayacağınız gibi son zamanlarda bol bol bahsettiğim ve deneysel, avantgarde müziği derinden etkilemiş bir isim. Patafizik konusunda çok fazla Türkçe kaynak bulabileceğinizi zannetmiyorum. Ama internet üzerinden güzel makalelere ulaşabilirsiniz. Bonus olarak Dadaizm hemen arkasından sürrealizm konularına bir göz atmak faydalı olacaktır. Aslında en güzeli konuyu en baştan ele almak. Günümüzde sanat, düşünce akımlarını okuyabileceğiniz Türkçe kaynak sayısında bir miktar bir artış var. Ancak kitap dünyasında (satış, pazarlama yani kısaca endüstriyel anlamda) da müzik de olduğu gibi bence geriye gidiyoruz.
Vian'ın hemen her konuya el attığından bahsetmiştim yazının başlarında. Romanlarını zaten bir çoğumuz okumuşuzdur. "J'irai cracher sur vos tombes" (Mezarlarınıza Tüküreceğim), "L'Écume des jours" (Günlerin Köpüğü) "L'automne à Pékin" (Pekin'de Sonbahar) "Les morts ont tous la même peau" (Ölülerin Derisi Hep Birbirine Benzer) bir çırpıda yazdıklarım ve sanırım en bilinenler. Benim için "Günlerin Köpüğü)"nün önemi bambaşkadır. Vian'ın romanları haricinde el atmadığı alan yok gibi. Denemeler, şiir, dolaylı (tam anlamıyla dolaylı da sayılmaz) yoldan da olsa sinema, tiyatro, liste uzar gider... Ancak "Mezarlarınıza Tüküreceğim"in ardından yaşananlardan sonra farklı alanlara da kaymıştır. Sebebini anlamak için romanı okumanız yeterli. Romanı, yazının ilk başlarında yazdığım şekilde, okumuş olmak için okursanız, romanda olup bitenler sizi sinirlendirebilir hatta -eğer bitirebilirseniz- kitabın sonunda, Vian'a sağlam küfretme olasılığınız vardır. 1940'ların sonunda bu romanı okuyanlar kimbilir neler düşünmüşlerdir. Sonunda kitabın satışının önünde engeller çıkartılır ve yayınevi dolayısıyla Vian'a para cezaları yağdırılır.
Sonunda konuya gelebildik. Yani galiba :)
Vian, 1940'larda caz müzikle alakalı yazılar kaleme almaya başlar. Bu yazılar kalburüstü müzik dergilerinde yayınlanır. Jazz Hot ve Jazz News iki önemli dergidir. Ayrıca yine aynı dönemde Fransız Philips plak şirketinin sanat yönetmenliği yapar. Fransız müzisyen Henri Salvador, Vian için "cazın aşığıydı, caz için yaşardı, kendisini en iyi cazla anlatırdı" der. Ölümünden kısa bir dönem önce Fransız yeni klasiğinin önemli ismi Darius Milhaud ile birlikte bazı çalışmalar yapmıştı. Bu arada Milhaud demişken, biliyorsunuz yapıtları Fransa'da Charlin Records tarafından yeniden basılıyor. Charlin ismi pek tanınan bir isim değil. Stereo Mecmuası'nın klasik absürdlüklerinden bir tanesi olarak André Charlin ile ilgili bir makaleyi sitemizde yayınlamıştık. Şiddetle buradan bir göz atmanızı öneririm. Sonuç olarak II. Dünya Savaşı öncesinde Fransız toplumunun caza olan ilgisi gibi, Vian'da da son derece yüksek bir seviyedeydi.
Savaşın başlamasıyla ortaya çıkan Zazou hareketi ile de alakası olduğunu biliyoruz. Zazou neyin nesidir diye soracağınıza eminim. Aslında çok ilginç bir akım. Belki de alt kültür denilebilir. Almanlar Fransayı işgal ettiklerinde özellikle Vichy Fransa'sında başlayan ve daha Amerikan cazı dinleyen, bu müziği dinleyenlerin oluşturduğu kulüplerde buluşan ve son derece acayip kılık kıyafetleri olan bir alt kültür oluşumuydu. İşgal döneminde akım ülkenin kuzeyine doğru da genişlemişti. Rengarenk ve dönemine göre acayip kıyafetler giyen insanlar caz kulüplerinde çılgınlar gibi dans ediyorlardı. Zaman içerisinde Zazou akımı daha bohem bir şekle bürünür. Bunun en büyük sebebi Fransa'da milliyetçilerden aldıkları tepkilerdir. Ben şahsen Zazou'ları birazcık hippie'lere benzetiyorum. Öyle veya böyle Zazou'lar Fransız cazının gelişmesinde çok önemlidirler. Bu arada aklıma gelmişken Montmartre'de filizlenen caz ile alakalı, Stéphane Grapelli - A Life In The Jazz Century belgeselinde çok güzel bilgiler bulabilirsiniz ki bizzat Grapelli kendisi anlatıyor o günleri. Stéphane Grapelli bildiğiniz gibi Django Reinhardt ile birlikte kurdukları "Quintette Du Hot Club de France" grubuyla savaş öncesi ve hatta sonrasının en önemli Fransız caz grubuydu.
Konu yine dağılıyor. Haklısınız.
Müzik ve Vian birbirlerinden ayrılmaz bir ikiliydi. Asıl ilginç olan Vian'ın trompet çalmasıydı. Annesinin piyano ve arp çalmasının, Vian'ın müziğe yaklaşması ile doğrudan alakası olduğu bir gerçek. Vian'ın caz arenasında müzisyen olarak yer alması Saint-Germain-des-Prés semtindeki "Le Tabou" isimli minik kulüple olmuştur. Kısa zamanda şehrin en önde gelen kulübü haline gelen "Le Tabou" bir yandan da her türden meraklıların buraya akın etmesi ile cazın yanında farklı alanlarda da öne çıkar. Varoluşçular bir yanda tartışırken, ilerleyen yıllarda sahnelerde gözükecek isimler ilk adımlarını burada atmaya başlarlar ki, en önde gelen isim Juliette Greco'dur.. Sayfa boyunca resimlerini gördüğünüz "Ah ! Si j'avais un franc cinquante" (Ah! Bir buçuk frank'ım olsaydı diye çevirsem daha anlaşılır olacaktır diye umuyorum) plağının adını Vian'ın "Le Tabou" kulübü için yazdığı ufak bir dizeden alır. Herhalde, bir içki daha içebilmek için bir buçuk frank :) Daha sonra farklı kulüplerde çalmaya devam eder, savaş sonrası Charlie Parker, Miles Davis ve özellilkle Duke Ellington gibi Amerikalı caz müzisyenlerinin konserler düzenlemesi için yardım eder ve müziği ülkesinde sevdirebilmek için sayısız yazı ve eleştiri yazar. Bu arada II. Dünya Savaşını yaşamış bir insan olarak savaştan nefret etmiştir. Fransa'nın özellikle Hindiçini arkasından da Cezayir'de savaşa girmesine karşıdır. "Le déserteur" (Askerden kaçan, kaçak) şarkısı büyük ses getirir ama başı yine dertten kurtulmaz. Ömrünün son dönemlerinde ise yukarı paragrafta yazdığım gibi Darius Milhaud ile çalışır. Onun için bazı pasajlar kaleme alır.
Vian'ın çok bilindik bir sözü vardır, Sadece iki şey vardır; güzel kızlarla aşk, her şekilde aşk; bir de New Orleans veya Duke Ellington'ın müziği. Geri kalan her şey gitmeli, çünkü geri kalan her şey çirkindir... İşte bu söz "Ah ! Si j'avais un franc cinquante" ve diğer plaklarını anlatıyor. İlk dönemlerde Vian, Claude Abadie ile birlikte çalmıştır. Claude Abadie hakkında çok fazla bilgi yok elimde. Klarnet çaldığını ve "Le Tabou" caz grubuna önderlik ettiğini biliyorum. Sanırım o dönemlerde 30'lu yaşlarında olması lazım, hatta Vian'dan 3 yaş büyük olmalı, tam hatırlamıyorum. Bu dönemde kardeşleri Alain ve Léilo da bu grupta müzik yapıyordu. Daha sonra Vian, "Le Tabou" topluluğunun lideri olur.
Buradaki en büyük dilemma şudur. Vian ismi büyük bir isimdir. Edebiyatın yanında Fransız caz piyasasında da. Müzisyenliğini bir kenara bırakırsak eleştiri yazıları ile Fransız sahnesine yön verebilme yetisine sahipti. Soru şu, acaba iyi müzisyen olduğu için mi müzisyenler onunla çalışıyorlardı yoksa Vian olduğu için mi? Yazılan çizilen göre Vian isminin bu noktada çok önemli olmadığı. Onun müzik adına fena olmayan fikirleri vardı ve o dönemin yeni gelişen Fransız caz dünyasında müzisyenlerin birlikte çalmak isteyecekleri bir isimdi.
Kısaca müzisyenlere bir bakalım isterseniz. Hubert Fol, çeşitli üflemeli enstrümanları çalabilen bir müzisyen. Kardeşi Raymond ile birlikte Fransız bebop ve swing müziğinin kalburüstü müzisyenlerinden bir tanesi. Savaş sonrasında Django Reinhardt orkestrasında isimlerini duyurmuşlar. Guy Montassut çok fazla kaynak bulunabilecek bir isim değil. Saint-Germain-des-Prés'teki yeni bohem hayat içerisinde ortaya çıkmış, eşlik etmekten fazla ileriye gidemeyen bir isim. Zaten Vian grupları haricinde çalışması yok. Raymonde Fol ise uzun zaman Fransız caz dünyasında görülmüş bir piyanist. Sanırım ilk çalıştığı isimlerden bir tanesi Boris Vian. Daha sonraki yıllarda kendi gruplarını kurmuş ve en önemlisi kardeşi ile Django Reinhardt orkestrasında çalışmış. En bilindik albümü herhalde Jazz In Paris - Les 4 Saisons. Bu albüm Vivaldi'nin Dört Mevsiminin caz aranjmanı (aslında daha çok çeşitlemesi) yapılmış versiyonu diyebiliriz. Gitarist Roger Karakussian ise Quintette Du Hot Club de France'ın ritm gitar anlayışını benimsemiş bir müzisyen. Yine "Le Tabou" döneminin bohem isimlerinden bir tanesi. Vian sonrasında ortadan kaybolup gidiyor. Davulcu Claude "Doddy" Leon'da hareketli Saint-Germain-des-Prés caz hareketinde çeşitli kulüplerde çalmış bir isimdi. O da fazla tanınmaz.
1944 yılındaki kayıtlara kısaca göz atmak gerekirse. Jef Gilson'ın asıl adı Jean-François Quiévreux'dür. Aslında bu müzisyen üzerinde biraz durmak lazım. Lloyd Miller ve Hal Singer gibi müzisyenlerle çalışma fırsatı da bulan Jef Gilson, ilerleyen yıllarda özellikle 1960'larda kendi grupları ile Fransa'da bayağı popüler olmuş. Hatta Stereo Mecmuasında sık sık bahsettiğimiz Magma'dan Cristian Vander yaptığı bazı çalışmalar var. Jean Marty ve Georges Leclerc hakkında ise fazla bilgiye ulaşmak mümkün değil ne yazık ki. Alix Bret ise ilk dönemlerde bebop çalarken ilerleyen yıllarda Manouche müziği çalmaya başlamış ve çok önemli olmayan gruplarda bası ile görülmüş. 1944 kaydındaki en önemli isim hiç kuşku yok ki, Claude Lutter. Soprano saksafon ve klarnet çalabilen müzisyen 1940'ların sonunda özellikle Sidney Bechet ile çalma imkanı bulmuş. Hatta bir çok Avrupa konserinde ona eşlik etmiş. Bir süre de Barney Bigard ile birlikte çalışmış. Aslında mantık olarak baktığınızda 1944 kadrosunda iyi müzisyen ve soloistler var. Zaten Rosetta, Que Reste T'ill De Nos Amours, I've Found A New Baby, Hoenysuckle Rose şarkılarında bu durum bariz şekilde fark ediliyor.
Albüm yukarıda yazdığım gibi 1940'ların Amerikan caz akımlarından son derece etkilenmiş müzisyenlerin çaldığı bir albüm. Yaratıcılık, önemli sololar veya ilginç aranjmanlar yok. Aranjmanlarda bariz şekilde Django Reinhardt ve Quintette Du Hot Club de France etkisi var. Albümün en ilginç şey Whispering şarkısında Ah ! Si j'avais un franc cinquante için yazılan dizeler. Tabii o yıllarda caz müziğinin Avrupa'daki yansımaları, 1944 gibi savaşın devam ettiği bir dönemde yapılması ve erken Fransız caz müziğine bakış atmak açısından ilgi çekici bir deneyim olduğu gerçek. Etkiyi arttırmak için Mezarlarınıza Tüküreceğim okunurken dinlenmesi ise tavsiye olunur.
Meraklısına içerik,
Boris Vian et son orchestre avec Claude Luter - Ah ! Si j'avais un franc cinquante (CBS 63313)
A Yüzü
Whispering (Shonberger - B.Vian)Basin Street Blues - (S. Williams)
Rose Room - (Wick - Williams)
Time's A Wainstin' (M. Ellington - T.Pearsons)
B Yüzü
-Sweet and Be Bop (A.Jeffries)-Rosetta (E. Hines - H.Woode)
-Que Reste T'ill De Nos Amours (C.Trenet)
-I've Found A New Baby (Williams - Parker)
-Honenysuckle Rose (F.Waller - A.Razaf)
Bu albümle ilgili yazı yazmanın tek sebebi Vian'dan bahsetmektir. Yazarın müzisyen kişiliği ile ilgili dilimizde fazla bir bilgi olmaması sebebi ile bu yazımın bir gün birilerinin dikkatini çekip, yararlanabileceğini umuyorum. Yine çok uzun bir yazı oldu, okuduğunuz için teşekkürler. Aşağıda Le Tabou'nun mottosu Ah ! Si j'avais un franc cinquante şarkısını dinleyebilirsiniz.
not: Ortada son derece sarkastik bir durum yok değil. Farkındayım. Bu arada sarkastiğin Türkçesini yazayım dedim ama alaycı olarak çeviriliyor. Kastım o olmadığından orijinalini kullandım. Bu durum yazınsal anlamda biraz absürd oluyor kabul. Nietzsche gibi anlatmak için hangi dilde ihtiyacını hangi kelime karşılıyorsa onu kullanmak yaklaşımını benimsiyorum. Vian albüm eleştirisi yayınlamak nasıl tanımlanır ki başka :) not 2: yazımda bahsettiğim albüm bulunmaz hint kumaşı tadında değil. Özellikle Fransız ebay'i başta olmak üzere merak edenler çok uçuk olmayan rakamlara edinebilirler. not 3: bu plağı seneler önce hediye eden arkadaşıma teşekkürler. O kendini biliyornot 4: yeni nesil Türk internet kullanıcısı için konunun özeti: Boris Vian candır!not 5: Nietzsche'den kazara bahsedince ve alt alta maddeler yazınca dayanamayıp bir şey yazmam lazım. Daha fazla bilgi için Der Antichrist'in yasa bölümü! gerisi kendiliğinden gelir!
not: Ortada son derece sarkastik bir durum yok değil. Farkındayım. Bu arada sarkastiğin Türkçesini yazayım dedim ama alaycı olarak çeviriliyor. Kastım o olmadığından orijinalini kullandım. Bu durum yazınsal anlamda biraz absürd oluyor kabul. Nietzsche gibi anlatmak için hangi dilde ihtiyacını hangi kelime karşılıyorsa onu kullanmak yaklaşımını benimsiyorum. Vian albüm eleştirisi yayınlamak nasıl tanımlanır ki başka :) not 2: yazımda bahsettiğim albüm bulunmaz hint kumaşı tadında değil. Özellikle Fransız ebay'i başta olmak üzere merak edenler çok uçuk olmayan rakamlara edinebilirler. not 3: bu plağı seneler önce hediye eden arkadaşıma teşekkürler. O kendini biliyornot 4: yeni nesil Türk internet kullanıcısı için konunun özeti: Boris Vian candır!not 5: Nietzsche'den kazara bahsedince ve alt alta maddeler yazınca dayanamayıp bir şey yazmam lazım. Daha fazla bilgi için Der Antichrist'in yasa bölümü! gerisi kendiliğinden gelir!
